ul. Sienkiewicza 19 | 30-033 Kraków
tel.:12 631 97 70

O parafii

Historia

Patronat księży Jezuitów | Rozbiórka kościoła na placu Szczepańskim | W poszukiwaniu nowego miejsca – kościół ojców karmelitów | Budowa nowego kościoła – u progu II wojny światowej | Parafia w czasie drugiej wojny światowej | Lata powojenne | W początkach nowego tysiąclecia | Koronacja Obrazu MBP | XXI wiek od 2012 r… | Wirtualny spacer po świątyni | Bibliografia

Pierwszy kościół pod wezwaniem świętego Szczepana, pierwszego męczennika chrześcijaństwa, został ufundowany prawdopodobnie przez Bolesława Wstydliwego, panującego w latach 1243-1279. Budowlę ulokowano na skraju ówczesnego Krakowa, ale wewnątrz murów obronnych, na miejscu obecnego placu Szczepańskiego, u wylotu ul. Szczepańskiej. Kościół, zbudowany w stylu gotyckim, sklepiony, był podobny do istniejącego nadal kościoła św. Marka.

Do budowy użyto palonej cegły i kamiennych ciosów z Krzemionek i Dobczyc. Obok kościoła znajdował się cmentarz, który istniał prawie 500 lat. W 1425 roku ówczesny proboszcz, ks. Stanisław Roy, wybudował na cmentarzu kaplicę świętych Mateusza i Macieja, oraz ufundował piękną chrzcielnicę, która obecnie znajduje się pod amboną nowego kościoła.

Parafia miała powierzchnię 22 kilometrów kwadratowych i obejmowała najbliższe ulice, zachodnie przedmieścia i wsie podkrakowskie, aż do Bronowic i Zielonek. Teren ten zamieszkiwało 2500 rodzin. Zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem poszczególnymi ołtarzami w kościele opiekowały się cechy rzemieślnicze i bractwa. Szczególne znaczenie miało istniejące od XIV do XVIII wieku bractwo św. Urszuli, męczenniczki żyjącej w V wieku. Jego członkowie co tydzień gromadzili się na uroczystej Mszy ku czci św. Urszuli. Mieli specjalne modlitewniki i własne wyposażenie liturgiczne. Z biegiem lat bractwo otrzymało szereg odpustów.
Od XV wieku istniała w parafii szkoła. Wraz z plebanią, kaplicą cmentarną i kościołem tworzyła zwarty kompleks, który obejmował prawie cały dzisiejszy plac Szczepański.

Początki patronatu księży Jezuitów

1 kwietnia 1579 roku sprowadzeni przez legata papieskiego Antonio Possevino pierwsi dwaj włoscy Jezuici – Alojzy Odescalchi i Bazyli Cerini znaleźli oparcie w życzliwym im proboszczu ks. Tomaszu Płazie który przyjaźnił się też z Piotrem Skargą. Nie od razu jednak rozpoczęła się owocna współpraca. Na początku ograniczyło się to do zapewnienia miejsca do spania. Jezuici nie mieli łatwego startu gdyż Akademia Krakowska nie chciała konkurencji w postaci ryzyka powstania kolegium które by studentów od Uniwersytetu odciągnęło. Po wielu perturbacjach Jezuici zgodzili się przyjąć propozycję ks. Płazy i objęli patronat nad Kościołem i parafią. Z tej współpracy narodziły się ważne dla miasta i parafii dzieła: szpital, kolegium zakonne, dom misyjny, budynek probostwa. Doszło też do dużej rozbudowy kościoła i jego budynków pomocniczych tak, że zajmowały cały obecny obszar placu Szczepańskiego i niektóre przyległe doń kamienice. W tym czasie powstała też kaplica i zaczynał się kult św. Stanisława Kostki a wnętrze kościoła zyskało wystrój barokowy. W 1585 roku jezuici uzyskali od króla Stefana Batorego dokument, przydzielający im kościół św. Szczepana wraz z plebanią i mieszkaniami wikarych, z prawem wyznaczenia nowego proboszcza, nie pełnili jednak tej funkcji osobiście. W ciągu następnych 20 lat patronat nad kościołem i parafią jezuitom potwierdzano jeszcze pięciokrotnie.

Może to świadczyć o tym, że przejęcie kościoła budziło opór parafian, lub też o pozyskanie świątyni starali się karmelici z kościoła na Piasku. O napięciach między tymi dwoma zakonami mógłby świadczyć wydany w 1616 roku w Rzymie dokument, surowo zabraniający karmelitom niepokoić plebana kościoła św. Szczepana, w związku z pobieraniem części dochodów z pogrzebów.

Na zamówienie Jezuitów w 1587 roku przybywa do kościoła obraz „Ukamienowanie Św Szczepana” który obecnie jest eksponowany w ołtarzu głównym.

W XVI i XVII wieku miarę rozbudowy Krakowa i jego przedmieść liczba wiernych rosła, a parafia zyskiwała nowe grunty (Kawiory, Czarna Wieś, Nowa Wieś, Łobzów, Krowodrza). Mimo większej liczby parafian sama parafia podupadała, podobnie jak cały Kraków. Oprócz tego administrowanie przez księży jezuitów było zapewne niezadowalające, skoro już roku 1732, a więc na 40 lat przed kasacją zakonu, odebrano im parafię św. Szczepana z wyjątkiem zabudowań zakonnych, nowicjatu, kaplicy św. Macieja i św. Mateusza. Świątynię Biskup Konstanty Szaniawski przekazał w ręce księży diecezjalnych.

Rozbiórka kościoła na placu Szczepańskim

Kościół wymagał poważnego remontu, o czym mówią dokumenty z wizytacji biskupiej w roku 1748.

Wokół kościoła znajdował się cmentarz otoczony murem,
w jego południowo-wschodnim narożniku stał budynek szkoły. Do kościoła od południa
przylegała kostnica, od północy do prezbiterium – zakrystia, a przy głównym wejściu od
wschodu – kruchta. Kościół nie posiadał wieży, a jedynie niewielką sygnaturkę (osobna
dzwonnica wznosiła się obok kościoła, przy zachodnim wejściu). Znajdująca się na
przedłużeniu południowej nawy kaplica św. Ignacego była wykładana czarnym, dębnickim
marmurem (z tego materiału wykonano też ołtarz w kaplicy św. Stanisława Kostki
w północnej nawie). W kościele znajdowały się liczne ołtarze, w tym cechowe: białych
garbarzy, krupników, czerwonych garbarzy, ogrodników i garncarzy. Była to wówczas już
mocno zniszczona budowla – tak ją opisywał Emanuel Murray: „Kościół Ś. Szczepana (…)
liczy się między najdawniejszymi w Krakowie, prawie już upada od starości i nie ma nic, co
by mogło ściągnąć na siebie uwagę, chyba niektóre jego mało warte, okopciałe nagrobki.”

Prawdopodobnie napraw nie przeprowadzono, a stan kościoła był coraz gorszy, bo z końcem XVIII wieku władze austriackie postanowiły rozebrać kościół wraz z wszystkimi zabudowaniami parafialnymi. Argumentowano, że stary kościół wali się i jest za mały dla tak licznej parafii. W rzeczywistości Austriakom chodziło zapewne o uzyskanie w obrębie murów miejskich dużego terenu pod budowę koszar, które jednak nigdy nie powstały. Ani parafianie, ani biskup, ani władze miasta nie przeciwdziałali decyzji o rozbiórce, a zgodę na nią wyraził Rzym.


11 października 1801 w kościele św. Szczepana odprawiono ostatnie nabożeństwo, egzekwowano go i zamknięto. Część wyposażenia przeniesiono do kościoła ojców karmelitów na Piasku, część do kościoła św. Marka, a resztę sprzedano na licytacji. Kilka miesięcy później zburzono kościół, kaplice, plebanię, budynki parafialne, szkołę i cmentarne nagrobki. Po kościele została tylko nazwa placu.

W poszukiwaniu nowego miejsca – kościół ojców karmelitów

Na prawie 130 lat parafia św. Szczepana przeniosła się do kościoła ojców karmelitów na Piasku. Przypuszczalnie współistnienie w jednym obiekcie zakonu i księży diecezjalnych było trudne, bo kancelaria parafialna i mieszkania księży mieściły się osobno, w prywatnej kamienicy czynszowej przy ul. Garbarskiej 24. Pod rządami dwóch gospodarzy – proboszcza parafii św. Szczepana i proboszcza ojców karmelitów – kościół parafialny podupadał. Na przykład oświetlenie elektryczne założono w nim dopiero w roku 1928. Budowę nowego kościoła uznano za sprawę palącą. W roku 1909 kuria biskupia nie wydała zgody na sprzedaż jednej z należących do parafii parcel, argumentując to podniesieniem się cen gruntów i koniecznością przygotowania się do budowy nowej świątyni.
W roku 1910 parafia liczyła ponad „”27 tysięcy dusz”, czyli mniej więcej tyle samo co obecnie. Jej terytorium stale się zmniejszało. W roku 1913 zapadła decyzja o wydzieleniu na Nowej Wsi nowej parafii – księży misjonarzy, liczącej około 10 tysięcy wiernych. Później, w roku 1928, część terenu między ulicami Krupniczą i Wolską (dziś J. Piłsudskiego) przekazano parafii św. Anny.
W roku 1929 parafia św. Szczepana, nadal jedna z największych w Krakowie, przeniosła się do małego kościółka św. Marka, który nie mógł pomieścić wszystkich wiernych. Granicami jej obszaru były ulice Basztowa, Dunajewskiego, Krupnicza, Czarnowiejska, Urzędnicza, Racławicka, Prądnicka (za torami kolejowymi), al. Słowackiego i ul. Krowoderska. Ponadto należały do niej wsie Rząska i Mydlniki. W latach dwudziestych w wyniku gwałtownej rozbudowy południowej części Krakowa liczba parafian ponownie wzrosła do prawie 30 tysięcy. W tej sytuacji wrócono do zaleceń kurii sprzed pierwszej wojny światowej, aby zbudować nowy kościół parafialny.

Budowa nowego kościoła – u progu wojny

W roku 1924 ówczesny proboszcz, ksiądz Masny, w zamian za miejsce na placu Szczepańskim uzyskał od magistratu Krakowa 40-arową parcelę, położoną przy ul. Sienkiewicza, na miejscu dawnych fortów. Podjął też rozmowy z inż. architektem Zdzisławem Mączeńskim na temat opracowania projektu kościoła i plebanii.

Budowę rozpoczął nowy proboszcz, ksiądz Andrzej Moliński. 22 października 1933 roku wmurowano kamień węgielny, zaś 19 czerwca 1938 roku kardynał Adam Sapieha dokonał konsekracji kościoła (rekonsekracja kościoła odbyła się 25 października 1959 r. i dokonał jej biskup Karol Wojtyła). W następnym roku oddano do użytku plebanię. Budowę rozpoczynano bez żadnych środków finansowych. Ksiądz Moliński sprzedał przypadającą mu w Żywcu część ojcowizny i przeznaczył 400 tysięcy złotych na całkowite wybudowanie plebanii i pokrycie części kosztów wzniesienia kościoła. Na budowę zaciągnięto znaczne kredyty bankowe, spłacane jeszcze w czasie wojny. Ogromną ofiarność wykazali sami parafianie. Znaczniejsi fundatorzy uwiecznili swe nazwiska w witrażach i ołtarzach, lecz cała rzesza ofiarodawców pozostała anonimowa.

Do nowej świątyni przeniesiono z kościoła św. Marka ołtarz i słynący łaskami obraz Matki Bożej Pocieszenia, dzieło nieznanego malarza z XVI wieku. Najprawdopodobniej obraz pochodzi z dawnego, zburzonego kościoła św. Szczepana. Przeniesiono też niezwykle cenną brązową chrzcielnicę z 1425 roku (od r. 1965 ma ona nową pokrywę zaprojektowaną przez profesora Wiktora Zina), XV wieczny relikwiarz na czaszkę św. Urszuli oraz XVI wieczny relikwiarz św. Szczepana. Obraz z dawnego ołtarza głównego oraz XVII wieczny wizerunek św. Urszuli pozostały w kościele ojców karmelitów. (Obraz Męczeństwo świętego Szczepana powrócił do swojej świątyni parafialnej dopiero w 2009 roku.) Polichromię wykonał Franciszek Walczowski, zaś twórcą witraży jest Józef Januszewski. Prace wykończeniowe i urządzanie kościoła prowadzono jeszcze podczas okupacji i długo po wojnie.

Parafia w czasie drugiej wojny światowej

Budowniczy kościoła, ksiądz Andrzej Moliński, na początku września 1939 roku podczas bombardowania Krakowa przez niemieckie lotnictwo doznał zawału serca. Po kilku tygodniach zmarł. Parafię przejął ksiądz Adam Górkiewicz, który kierował nią do roku 1967. Podczas okupacji jeden z księży musiał uciekać i zaginął bez śladu, drugi – ks. Stanisław Rozenblat – zginął w Oświęcimiu, trzeci, ks. Piotr Kotowiecki, zmarł wkrótce po aresztowaniu. Tak więc ks. Górkiewicz został sam na wielką parafię. Jak wspominał: >Wszelka praca oświatowa, religijna i społeczna skupiała się na tzw. Modrzejówce, willi artystki Heleny Modrzejewskiej. (…) Odbywały się tam odczyty, pogadanki, kursy, a nawet przedstawienia. W czasie wojny parafia była narażona na wiele przykrości. Powtarzały się groźby zajęcia przez Niemców kościoła i plebanii. W roku 1944 Niemcy zajęli kościół na magazyn. Parafii pozostały tylko kaplice.

Lata powojenne

Gdy władze komunistyczne usunęły religię ze szkół, parafia utworzyła cztery własne ośrodki nauczania. Gdy władze zlikwidowały stowarzyszenia katolickie i charytatywne, opiekę nad chorymi i ubogimi przejęły siostry zakonne, którym pomagali świeccy. Księży represjonowano za zbyt otwarte kazania i wystąpienia. W roku 1949 ks. Antoni Kosiba spędzi kilka miesięcy w więzieniu za upomnienie żołnierza, by ten okazał szacunek wobec Najświętszego Sakramentu. Ks. Jana Barana aresztowano za „antypaństwowe kazanie”, w wiezieniu stracił zdrowie ks. Adam Zięba, a ks. Tadeusz Wincencik uciekając przed aresztowaniem wyjechał za granicę.

Po chwilowej odwilży zapoczątkowanej w październiku 1956, lata sześćdziesiąte przyniosły nowe trudności. Kiedy w ramach uroczystości milenijnych 6 maja 1966 r. do Krakowa przybyła kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, parafianie przez dwie godziny czekali wzdłuż wyznaczonej trasy przejazdu. Czekali na darmo, bo władze skierowały obraz inną drogą. 8 maja uczestniczyli w procesji na Skałkę i pożegnaniu obrazu w jego drodze powrotnej. Szli z zapalonymi świecami, szczególnie dobrze widocznymi, bo na trasie procesji niespodziewanie wyłączono światło. Obchody Millenium zakończyły się w parafii św. Szczepana w dniu odpustu 26 XII 1966. Uczestniczyli w nich ks. metropolita Karol Wojtyła i ks. biskup Jan Pietraszko, dawny tutejszy wikary. Wraz z budową na Krowodrzy i Azorach nowych osiedli liczba mieszkańców parafii przekroczyła 70 tysięcy. Tak wielkich parafii było tylko kilka w Polsce. Podczas niedzielnych Mszy kościół nie mógł pomieścić wszystkich wiernych. I tak jak wiele razy w historii, konieczne stało się wydzielenie nowych parafii. Nowe parafie utworzono na Azorach i w Krowodrzy, w Mydlnikach i Rząsce. Powstała też parafia przy kościele ojców karmelitów na Piasku. Parafia św. Szczepana zamknęła się w obrębie alej Mickiewicza i Słowackiego, ul. Nowowiejskiej, Racławickiej, Czarnowiejskiej, do torów kolejowych przed Azorami i Krowodrzą. Mimo takiego uszczuplenia terytorialnego i tak liczy około 30 tysięcy mieszkańców, tyle co przed I wojną światową. Dzięki ofiarności parafian i staraniom ks. Tadeusza Ryłki, proboszcza w latach 1967-1980, rozbudowano plebanię i wzniesiono nowy dom parafialny: z kaplicą, salami do nauki religii i mieszkaniami dla księży. W latach osiemdziesiątych wykonano konieczny remont dachu i pokryto go blachą miedzianą. Przebudowano też prezbiterium, podwyższając płytę ołtarza głównego. W latach 1987-1992, staraniem proboszczów ks. Eugeniusza Góry odnowiono polichromię wewnątrz kościoła. W latach dziewięćdziesiątych poddano pracom konserwatorskim obraz Matki Bożej Pocieszenia. Gdy kardynał Karol Wojtyła w roku 1972 rozpoczął Synod Krakowski, w parafii powstały synodalne zespoły studyjne, przekształcone z działających już wcześniej sekcji świeckich – charytatywnych, rodzinnych i pedagogicznych. Synod zakończył się w roku 1979, podczas pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Jako swego następcę w Krakowie wyznaczył on ks. kardynała Franciszka Macharskiego, pochodzącego z naszej parafii. W roku 1984, zgodnie z zaleceniami Synodu, ks. Jan Zając (proboszcz w latach 1980-1984) powołał przedstawicieli zespołów synodalnych do Duszpasterskiej Rady Parafialnej. Dla ożywienia pracy duszpasterskiej utworzono 4 rejony, rozwinęły się także kolejne formy duszpasterstwa.

W początkach nowego tysiąclecia

Po renowacji kościoła i ołtarza Matki Bożej Pocieszenia, przyszedł czas na powrót „do domu” obrazu z dawnego ołtarza głównego. Obraz Męczeństwo świętego Szczepana, który przez dwa wieki przechowywany był w kościele ojców Karmelitów na Piasku, został dzięki uprzejmości władz zakonnych zwrócony do swojej rodzinnej parafii. Po renowacji został zawieszony na ścianie bocznej prezbiterium, a następnie wykonano do niego pozłacane ramy, które dodały mu nowego blasku. Obraz po renowacji poświęcił biskup Jan Zając, przed laty proboszcz parafii, w tamtym czasie kustosz Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach. Obraz został poświęcony podczas uroczystości odpustowych 26 grudnia 2009 roku.

Z kolei mniejsza wersja wspomnianego wyżej obrazu została odnaleziona przypadkiem w czasie instalacji Obrazu Chrystusa Miłosiernego w 2011 roku… W nieużywanej od dawna zasuwie ołtarzowej ujawnił się obraz Hansa von Aachen „Męczeństwo św. Szczepana” (XVI w.), który po konserwacji i prezentacji w Muzeum Narodowym został posadowiony w ołtarzu głównym prezbiterium.

  • Mamy do czynienia z wyjątkowym dziełem artystycznym, które ujawniło się w pełni w trakcie konserwacji. Odważyliśmy się przypisać obraz „Ukamienowanie św. Szczepana” jednemu z najwybitniejszych artystów pracujących na dworze cesarza Rudolfa w Pradze pod koniec XVI w. Wraz z nim pokazujemy dwa inne wybitne dzieła autorstwa Bartolomeusa Sprangera: „Chrzest Chrystusa” i „Vanitas”, również reprezentujące środkowoeuropejski manieryzm – powiedział prof. Andrzej Betlej, dyrektor Muzeum Narodowego.
  • Obraz jest wzorowany na jednym z malowideł rzymskich. Urodzony w Kolonii Aachen (1552-1615) działał w Pradze, lecz przebywał także w Rzymie, malując m.in. dla jezuitów. Istnieją przekazy, że w tym czasie, w 1587 r., do Krakowa były przewożone do Krakowa obrazy ołtarzowe – dodał Jerzy Żmudziński, historyk sztuki, kurator pokazu.
https://krakow.gosc.pl/doc/3542083.Sw-Szczepan-ujawnil-tajemnice

Koronacja Obrazu

Po licznych staraniach księdza proboszcza Andrzeja Waksmańskiego i parafian Ojciec Święty Jan Paweł II zezwolił na koronację Obrazu Matki Bożej Pocieszenia koronami papieskimi. Korony poświęcił osobiście Jan Paweł II 18 sierpnia 2002 r. na Krakowskich Błoniach, w czasie swojej ostatniej pielgrzymki do Ojczyzny. Sama Uroczystość Koronacji odbyła się 12 września 2002 roku. Dokonał jej Ks. kardynał Franciszek Macharski.

XXI wiek od 2012 r…

…trwa czas remontu i prac gospodarczych, których wymagała Parafia i świątynia. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu Parafian odnawiane są: plebania; Dom Parafialny i kościół. Zespół duszpasterski buduje Wspólnotę korzystając z dotychczasowej działalności oraz wprowadzając Ducha Nowej Ewangelizacji. Obecne czasy tego wymagają. Ze względu na zły stan gospodarczy nieruchomości parafialnych od 2012 roku podjęto działania, które były konieczne dla posługi duszpasterskiej oraz sytuacjj technicznej budynków. I tak: wyremontowano zakrystię, poszerzając ją o pomieszczenie dla służby liturgicznej; kancelarię, wymieniono okna, drzwi i meble w budynku plebani i Domu Parafialnym; wyremontowano sale w domu parafialnym, aby odnowione służyły Wspólnotom i Grupom. Na parterze budynku przy ul. Kościelnej 5 ustanowiono siedzibę Duszpasterstwa Akademickiego w pełni ją wyposażając dla potrzeb młodzieży. W kościele ocieplono strop, zainstalowano nowe ogrzewanie na zimę i klimatyzację na lato; przebudowano ołtarz główny, zachowując z dawnego (ubogiego i nieczytelnego) elementy niezniszczone przez drewnojady, z obrazem Hansa von Aachen „Męczeństwo św. Szczepana” (XVI w.) widocznym dla modlących się czcicieli św. Patrona; w miejsce bocznych, niewykorzystywanych do liturgii, zajmujących miejsce dla wiernych, a zniszczonych przez drewnojady ołtarzyków św. Józefa (oleodruk na pilśni) i św. Jana Pawła II (rok ich powstania 1951) wstawiono oprawione obrazy świętych: wymieniono w starą zniszczoną i brudna boazerię na nową z drewna dębowego; wstawiono nowe drzwi wewnętrzne z drewna dębowego uszczelniając świątynię przed utratą ciepła w zimie. Odnowiono drzwi zewnętrzne boczne pokryte blacha miedzianą. Założono okno chroniące witraż – rozetę Serca Pana Jezusa nad głównym wejściem. Wszystkie wymienione i inne prace wykonano za zgodą władz kościelnych, budowlanych i konserwatorskich, choć świątynia liczy 80 rok istnienia i w historycznym Krakowie zabytkiem jest trzeciorzędnym. Prawdziwymi zabytkami w niej są: Ołtarz Matki Bożej Pocieszenia z Obrazem, Chrzcielnica, obrazy św. Szczepana, i ruchome obiekty – kielichy, szaty liturgiczne. Prace wszystkie wykonano dzięki ofiarności Parafian i ludzi dobrej woli, bez żadnego wsparcia instytucji zewnętrznych. wyremontowane zostały dachy główne i boczne. Obecnie trwa remont generalny organów.

Podczas swojej ponad siedemdziesięcioletniej historii, parafia w nowym kościele posiadała sześciu proboszczów. Budowniczego nowego kościoła – ks. Andrzeja Molińskiego (zm. 1939), ks. Adama Górkiewicza (proboszcz w latach 1939-1967), ks. Tadeusz Ryłko (proboszcz w latach 1967-1980, zm. 2006), ks. Jan Zając (proboszcz w latach 1980-1984), ks. Eugeniusz Góra (proboszcz w latach 1984-1991), ks. Andrzej Waksmański (proboszcz od 1991 r. do 2012 r.), ks. Leszek Garstka (2012 – )

Wirtualny spacer po świątyni

Bibliografia i ilustracje

  • Leszek Dzierżanowski, ks. Konstanty Krzywanek Parafia świętego Szczepana w Krakowie, Kraków 1993,Michał Rożek Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Warszawa-Kraków 1993
  • Grzegorz Bednarczyk, Nieistniejące kościoły Krakowa, 27 grudnia 2017 r
  • Przybyszewski Bolesław, Dzieje kościelne Krakowa w czasie okupacji 1939 – 1945 [w:] Rocznik Krakowski, nr 31, Kraków 1948.
  • Praca zbiorowa pod redakcją Danuty Quirini-Poplawskiej „Antonio Possevino, Życie i dzieło na tle epoki (1533-1611), Wydawnictwo WAM, Kraków 2012”

Góra ^